یکی از زیباترین و منحصربفردترین جاذبه های تاریخی استان کردستان که در 63 کیلومتری شهر دیوان دره واقع شده است غار کرفتو است. غار کرفتو که در سینه کش یک کوه آهکی واقع شده است از دو بخش طبیعی و دست کند تشکیل شده است. ورودی غار در ارتفاع 100 متری از سطح زمین قرار دارد که وسیله مسیر پلکانی قابل دسترسی است. غار در زاویه ای قرار دارد که بادگیر نبوده و در زمستان ها گرم و در تابستان های هوایی خنک در آن جریان داشته است. غار در دوران مزوزوئیک به طور کامل در زیر آب بوده و بعد از بروز یک دوره خشکسالی از زیر آب سربرآورده است. در پایین دست غار دو چشمه در حال جوشیدن از دل زمین است که آب مورد نیاز ساکنین غار را تامین می کرده است.
آنچه در ابتدای امر با نگاه کردن به این غار توجه شما را جلب می نماید بنایی 4 طبقه در دل کوه است که چندین پنجره بر روی آن به چشم می خورد. با ورود به داخل غار حیرت هر بیننده ای از این حد از ظرافت برانگیخته می شود. بخشی از غار طبیعی بوده و دارای بیش از 600 متر طول است. در بخش طبیعی که روزگاری در زیر آب قرار داشته هنوز هم نوای حرکت آب به گوش می رسد. دیواره های این بخش از غار به دلیلی حرکت آب و گذر زمان از اشکال بسیار زیبایی تشکیل شده است. دالان های این بخش گاه عریض و مرتفع و گاه کم عرض و کوتاه است به طوری که عبور از آن گاهی به سختی امکان پذیر است. در بخش دستکند هم شاهد حضور چندین اتاق در کنار راهروهای پیچ در پیچ هستیم.
طبقات مختلف این غار توسط راه پله هایی به یکدیگر متصل شده اند. اینکه این غار دقیقا چه طولی و یا دقیقا چند اتاق دارد مشخص نیست چرا که گذر زمان سبب وارد آمدن آسیب هایی به راه پله ها و دالان ها شده و برخی اتاق ها نیز فرو ریخته اند. همین عوامل سبب مسدود شدن مسیر دسترسی به برخی بخش های غار شده است. با نگاهی به درون اتاق های دستکند این مجموعه گاه نقش و نگاری زیبا همانند نقوش حیوانات و یا صحنه شکار به چشم می خورد. در برخی اتاق ها نیز آثاری از اجاق های کوچک به چشم می خورد که نشان می دهد مکانی برای آشپزی بوده است. در طبقه سوم این غار زیبا کتیبه ای به خط یونانی قرار دارد که به ستایش هراکلیوس الهه یونانی پرداخته و این نظریه را قوی تر کرده که روزگاری این غار محلی برای عبادت و در اصل یک معبد بوده است.
در ابتدا این نکته متصور بد که این غار معبدی برای ستایش در زمان آئین مهرپرستی بوده است و از زمان سلوکیان، ساسانیان و اشکانیان مورد استفاده قرار می گرفته است اما کاوش های باستان شناسی صورت گرفته در زمستان 1379 و پاییز 1380 نشان داد که لایه های خاکی انباشته شده در غار متعلق به دوره های تاریخی متعدد است و این غار از اواخر هزاره پنجم پیش از میلاد و اوایل هزاره چهارم پیش از میلاد به طور کامل مسکونی بوده است. البته در یک بازه زمانی نسبتا قابل توجه به دلیل تغییرات صورت گرفته زمین شناختی در غار عاری از سکونت بوده است اما بازهم کم کم به محلی برای سکونت و یا شاید پناه گرفتن مردم به هنگام یورش ها و هجمه ها مورد استفاده قرار گرفته است. در کاوش های باستان شناسی چیزی در حدود 22 هزار قطععه سفال، تراشه، تیغه و .. از دوره های مختلف تاریخی در این غار بدست آمده است. آنچه مسلم است این غاز از دوران پیش از تاریخ تا دوره اسلامی به خصوص در دوره های پارتی، ساسانی و اشکانی مورد استفاده بوده است.
از برجسته ترین ویژگی های این غار تاریخی می توان به کامل بودن معماری آن در کنار بزرگترین غار دستکند ایران و طولانی ترین غار تاریخی این سامان اشاره کرد که بسیاری را برای مشاهده این شاهکار زیبا به استان کردستان می کشاند. در مورد نامگذاری این غار نیز گمانه زنی های متعددی صورت گرفته است اما بسیاری غار کرفتو را به معنای غار خورشید می دانند چرا که کرف در زبان شیرین کردی به معنای غار و تو به معنای خورشید است.
