اولین کلمه و صفتی که هنگام شنیدن نام تهران به ذهنتان می‌رسد چیست؟ تا به حال به آن فکر کرده‌اید؟ تهران از آن دسته شهرهایی می‌باشد که نظرات در مورد آن بسیار گوناگون و متفاوت است. برای عده‌ای شهریست پر از خاطرات و نوستالژی‌ها؛ برای عده‌ای دیگر، پایتخت شلوغ و پر سروصدایی است که غرق در زندگی ماشینی شده و به طور کلی نماد زندگی مدرن است. اما درباره شهر تهران باید گفت که این شهر با تمام خوبی‌ها و بدی‌هایش، چند قرن است که زندگی با تمام فراز و نشیب‌ها در آن جریان داشته و دارد.
تهران از همان زمانی که یک قریه کوچک و خوش آب و هوا، به پایتخت ایران بدل شد، خاستگاه جنبش‌ها و تغییر و تحولات بزرگی بوده است. داستان کشمکش‌های خاندان زند و قجر بر سر قدرت، پیروزی آقامحمدخان و تاجگذاری او، ماجرای تحریم توتون و تنباکو، انقلاب مشروطه و... تنها بخشی از این حوادث است.
دیرینگی تهران
در اوایل دهه 40 شمسی بود که یک تیم باستان‌شناسی، بقایای یک تمدن دیرینه را در قیطریه کشف کرد. آثاری که در این حفاری‌ها به دست آمد خبر از تمدنی می‌داد که حدود 3000 سال پیش در این منطقه رونق داشته است. در این حفاری‌ها، 350 گور دسته جمعی و اسکلت‌های انسان به همراه چندین شی برنزی کشف شد. در همان سال، متاسفانه آثار به دست آمده را به موزه‌های بریتانیا انتقال دادند.
تهران تا قبل از آقا محمدخان
در زمان شاه طهماسب صفوی بود که قزوین به عنوان پایتخت ایران انتخاب شد. آب و هوای خوب تهران و فاصله کم آن تا پایتخت باعث شد که این قریه مورد توجه شاه طهماسب قرار بگیرد و او آن را برای تفریحگاه خود برگزیند. گفته می‌شود که اولین حصار تهران در همین زمان ساخته شد و رونقی بیش از پیش گرفت.
تهران در زمان حمله افغان ها به ایران، مقاومت زیادی کرد و همین سبب شد که آنان پس از تصرف شهر، ویرانی‌های زیادی به بار بیاورند. در زمان نادر، این شهر دوباره سر و سامان گرفت و در زمان زندیه نیز به رونق خود ادامه داد. اما مهمترین تحول تهران با روی کار آمدن سلسله قاجار رخ داد.
تهران در اوایل دوران قاجار
پس از کشمکش‌های فراوان میان آقا محمدخان قاجار و لطفعلی خان زند، قرعه فال به نام آقا محمد خان افتاد. بخت با شاهزاده زند یار نبود و تقدیرش اینگونه رقم خورد که به دست خواجه تاجدار کور و سپس کشته شود. در نوروز سال 1164 خورشیدی، آقا محمدخان، تهران را به پایتختی برگزید و در خلوت کریمخانی کاخ گلستان، تاجگذاری کرد.
اگرچه آقا محمدخان برای یکپارچه کردن قبایل زحمت فراوانی کشید اما چندان عمرش به دنیا نبود و سال‌های زیادی سلطنت نکرد. وی هنگامی که در اردوگاه جنگی بود، به دست افرادش کشته شد و سلطنت به پسر برادرش به نام باباخان یا همان فتحعلی شاه رسید. در زمان فتحعلی شاه بود که تهران کم کم رنگ و بوی یک پایتخت را به خود گرفت. کاخ گلستان گسترش یافت و شهر در حال پیشرفت بود.
در زمان سلطنت فتحعلی شاه جنگ های ایران و روس آغاز شد و رمق حکومت و سربازان ایرانی را به شدت گرفت. نتیجه این جنگ‌ها چیزی جز عهدنامه‌های گلستان و ترکمانچای و جدایی بخش‌های زیادی از ایران نبود. حکومت فتحعلی شاه پس از 37 سال به محمد شاه رسید. او نیز پس از 14 سال سلطنت، جای خود را به پسرش، ناصرالدین میرزا داد که پس از تاجگذاری، به ناصرالدین شاه ملقب شد. بیشترین تحولات تهران در زمان این پادشاه قاجار صورت گرفت.
تهران و مشروطه
پس از سال‌ها مبارزه‌ی برخی از اصلاحگران و روشنفکران برای ایجاد انقلاب مشروطه و ایجاد یک مجلس مردمی، بالاخره در سال 1285 خورشیدی، فرمان مشروطیت صادر شد. این فرمان در حالی توسط مظفرالدین شاه به امضا رسید که وی به فاصله چند روز بعد درگذشت. پس از او، پسرش محمدعلی شاه به تخت سلطنت تکیه زد و از همان اول مخالفت خود را با مشروطه نشان داد.
محمدعلی شاه که شمشیر خود را از رو بسته بود، در تیر ماه 1287 به کمک لیاخوف روسی، مجلس را به توپ بست. مشروطه خواهان دستگیر و عده‌ای از آنان نیز اعدام شدند. تهران در یک خفقان بی‌سابقه فرو رفت که تا یک سال به طول انجامید. سرانجام در سال 1288 خورشیدی، مشروطه خواهانی از بختیاری، از تبریز و گیلان، برای فتح تهران عازم شدند. این مدت زمان یک ساله میان به توپ بستن مجلس تا فتح تهران، در ادبیات تاریخی ما به استبداد صغیر معروف شد.
تهران در زمان پهلوی
در سال 1304 خورشیدی، مجلس شورای ملی رای خلع احمدشاه قاجار از سلطنت را به تصویب رساند. طی همین حکم، حکومت سلسله قاجار رسما به پایان رسید و رضا شاه پهلوی بر سریر قدرت تکیه زد. رضاشاه از اساس با خاندان قاجار میانه خوبی نداشت و ویرانی، عقب ماندگی و قحطی ایران را از چشم این دودمان می‌دید. او از همان ابتدا بنا را به نوسازی ایران گذاشت و طی چند سال مدرن‌سازی شهر در زمان سلطنت او، چهره تهران به کلی دگرگون شد.
در زمان او بود که حصار تهران کاملا خراب شد و میدان‌ها و گذرها، جای خود را به خیابان‌ها دادند. کت و شلوار و لباس‌های امروزی جایگزین کلاه و قبای قدیمی شد و ظاهر ایرانیان به کلی تغییر کرد. احداث کارخانجات مختلف، ساخت راه آهن، ساخت و سازهای گسترده، ایجاد ارتش یکپارچه و... از جمله کارهای رضا شاه بود. یکی از مهمترین کارهای رضا شاه، اهتمام به ساختن مدارش به سبک جدید و نیز دانشگاه‌های مختلف از جمله دانشگاه تهران بود.
تهران تا قبل از انقلاب
با اشغال ایران توسط قوای متفقین و تبعید رضاشاه، پسر او محمدرضا بر سر کار آمد. او سیاست پدرش مبنی بر مدرن‌سازی تهران و به طور کلی ایران را ادامه داد. بناهای زیادی در زمان سلطنت او در تهران به یادگار مانده است که بسیاری از آن‌ها همچنان از نمادهای شهر به شمار می‌روند. برج آزادی، تئاتر شهر، بخش‌هایی از کاخ‌های نیاوران و سعدآباد، موزه فرش، فرهنگسرای نیاوران، پارک‌هایی همچون لاله (پارک فرح)، ملت (پارک شاهنشاهی)، دانشجو (پارک پهلوی) و... بخشی از این بناها هستند.
سخن آخر
تهران در طول تاریخ خود، پستی و بلندی‌های زیادی را تجربه کرده و امروز با تمام خوبی و بدی، به ما به یادگار رسیده است. این شهر اگرچه این روزها غرق در ترافیک و دود و سر و صدای ماشین‌هاست اما همچنان جاییست سرشار از حس خاطرات دور و نزدیک. عده بسیاری پایتخت را نماد مدرنیته در ایران می‌دانند اما باید گفت که تهران با صدها بنا و محله قدیمی، اصالت را در کوچه پس کوچه‌های خود محفوظ نگاه داشته است.
