کل شهر اصفهان یک طرف، میدان نقش جهان آن یک طرف دیگر.اگر چه این میدان از نظر تاریخی اهمیت دارد، اما محبوبیت آن فقط به این دلیل نیست میدانی که جهانی شده و می توان گفت هم نام عنوانش یک میدان جهانی است.

یکی از اثرهای باستانی  که در سال 1313در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت میدان نقش جهان است. میدان نقش جهان که یکی از جاهای دیدنی اصفهان می باشد در مرکز شهر اصفهان واقع شده است نخستین اثر ملی بود که در سال 1358 به عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. میدان نقش جهان که تاریخ دراز و پر فراز و نشیبی را پشت سر هم گذاشته است بارها مورد بی توجهی حاکمان زمان قرار گرفته بود و تقریبا بخش هایی از آن در طول سال ها تخریب شد اما به همت برخی از شاهان وقت بازسازی و مرمت شد تا میدان نقش جهان به شکل امروزی پابرجا و محکم باقی بماند و به یکی از قطب های مهم توریستی استان اصفهان تبدیل شود تا گردشگران بسیاری را از سراسر جهان و ایران به خود جذب کند.

 میدان نقش جهان اصفهان

میدان نقش جهان اصفهان

میدان نقش جهان در زمینی مستطیل شکل به طول 500 متر و به عرض 165متر واقع شده است و مساحتی حدود 85 هزار متر مربع را به خود اختصاص داده است. در چهار ضلع میدان نقش جهان بناهایی همچون عالی قاپو، مسجد شیخ لطف الله ، مسجد شاه ، سر در قیصریه و 200 حجره دو طبقه وجود دارد . این حجره ها که زمانی برای درآمد زایی مردم اصفهان استفاده می شد هم اکنون با حفظ کاربری خود برای فروش کالاها ی مردم خدماتی را ارائه می دهد. این میدان باستانی در زمان شاه عباس اول توسط معماران برجسته آن زمان در زیباترین شکل ممکن ساخته شد. در ساخت میدان نقش جهان نهایت هنر ایرانی را می توان مشاهده کرد که در کنار تزئینات با هماهنگی کامل درکنار هم قرار گرفته اند و مجموعه اثری را به وجود آورده اند که نظیر آن در هیچ کجای جهان پیدا نمی شود. شهرت میدان نقش جهان به اندازه ای است که علاوه بر بازدیدکنندگان ایرانی گردشگران خارجی زیادی را به خود جذب می کند و این میزان بازدید آن را زبانزد عام و خاص کرده است به طوری که توریست های سایر کشور ها میدان زیبای نقش جهان را در رتبه اول بناهای تاریخی ایران قرار داده اند و این اثر به یاد ماندنی را بار ها در سفرنامه های خود به دنیا معرفی کرده اند و به همین دلیل از پرطرفدارترین جاهای تاریخی اصفهان محسوب می شود.

نام گذاری میدان نقش جهان

در زمان حکومت صفوی باغ بزرگی به نام نقش جهان وجود داشت که دو میدان به نام های میدان عتیق(کهنه) و میدان شاه را در برگرفته بود. این باغ در دوران شاه عباس دوم به شدت گسترش پیدا کرد و ساخت و سازهای زیادی برای ایجاد بازار ها در آن صورت گرفت به همین دلیل تصمیم بر آن شد که میدان دیگری در پشت مسجد شیخ لطف الله و در نزدیکی میدان شاه ساخته شود . ساخت این میدان که هم زمان با تخریب عمارت قدیمی در باغ نقش جهان بود این فرصت را به وجود آورد که از مصالح عمارت قدیمی در میدان نو استفاده شود و میدان نو را به میدان نقش جهان شهره کند. اما گذر زمان ، فرسایش، جنگ و بی توجهی به این جاذبه منجرب به نابودی کامل میدان نو و میدان عتیق شد و فقط میدان شاه آن باقی ماند . میدان شاه که تنها میدان این اثر است بعد از میدان نو لقب نقش جهان را به خود اختصاص داد.

 میدان نقش جهان اصفهان - معماری

معمار و معماری میدان نقش جهان

برای ساخت  میدان نقش جهان از طرح  میدان عتیق اصفهان برگرفته شده است. میدان نقش جهان که با معماری اصیل ایرانی ساخته شده است فضاهای حکومتی، مذهبی و اجتماعی را به هم ربط داده است. ایده این طراحی توسط دو تن از معماران برجسته کشور یعنی  استاد علی اکبر اصفهانی و استاد محمدرضا پایریزی شده بود این طرح اولیه که در نمونه خود بی نظیر بود در کمتر سازه هایی می توان شاهد همچین یگانگی در بخش های متفاوت یک جامعه بود. معماری میدان نقش جهان که از اتفاق های مهم تاریخ است از زمان ساخت تا کنون موجب حیرت هنردوستان به خصوص خاورشناسان دنیا شده است و شکوه هنر ایرانی را  در میدان نقش جهان برای تمامی دنیا به نمایش در آورده است.

تاریخچه میدان نقش جهان اصفهان

پیش از ساخت میدان نقش جهان ، باغ بزرگی وجود داشت که در اطراف آن بناهای دولتی و کاخ های فرمانرایی تیموری ها و آق قویونلوها بوده است . قسمت مرکزی این باغ که (در کوشک) نام داشت در ضلع غربی میدان واقع شده است که بعد از مدتی جای خود را به کاخ عالی قاپو داد . در کوشک که قسمت مهم باغ محسوب می شد شاهد رخداد حوادث گوناگون بود این اتفاق ها که گاها شاد و غمگین بودند شامل برگزاری مراسمات شادی، جشن های نوروزی ، آیین ها، آتش بازی ها، محل اعدام محکومان و گاها برکناری افرادی از حکومت بوده است.
میدان نقش جهان که حکومت های بسیاری را به خود دید اوج شکوهش به زمان حکومت شاه عباس اول صفوی باز می گردد. شاه عباس که مردی خوش ذوق و علاقه مند به هنر بود این اثر زیبا را پایه گذاری کرد و در گسترش آن تلاش های فراوانی کرد اما بعد از حکومت صفوی با رویه کار آمدن سلسله قاجاری این جاذبه زیبا مورد بی مهری حاکمان آن زمان قرار گرفت و حتی بخش هایی از آن هم در حمله اشرف مغان  تخریب شد که می توان به نقاره خانه، جوی آب و حتی قطع و خشک شدن برخی از درختان آن اشاره کرد. میدان نقش جهان که مدت ها به شکل مخروبه به حال خود رها شده بود در زمان حکومت پهلوی تمامی قسمت های آن بازسازی و نو شد و بار دیگر محل برگزاری رژه، مراسمات باشکوه ، بازی چوگان و جشن های سالانه شد. در زمان حکومت پهلوی علاوه بر اینکه این مجموعه اثر باستانی جانی تازه به خود گرفت نام آن هم به میدان شاه تغییر کرد  ولی بعد از انقلاب اسلامی دوباره دچار تغییر آوایی قرارگرفت و به میدان امام شهره شد.

میدان نقش جهان اصفهان -  جاذبه ها

تاریخ معاصر میدان نقش جهان

در دهه اخیر شهرداری اصفهان تصمیم به ساخت برج جهان نما در 700 متری میدان نقش جهان می گیرد این برج جهان نما که 50 متر ارتفاع داشت و در 14 طبقه ساخته شده بود جلوی دلخراشی را به خط آسمانی میدان نقش جهان داده بود به همین دلیل طی بررسی هایی از سمت اجلاس یونسکو بازرسی فرستاده شد تا میدان نقش جهان را بررسی کند و با عنوان (میراث در خطر) مانع از ساخت برج جهان نما در نزدیکی میدان نقش جهان شود. این موضوع که منجرب به مخالفت شدید شهرداری و شورای شهر اصفهان با اجلاس یونسکو شد به دادگاه انقلاب نیز کشیده شد و در نهایت با پرداخت خسارت به شهرداری اصفهان از سمت سازمان میراث فرهنگی برج جهان نما در سال 1384تعدیل شد و دو طبقه آخر آن تخریب شد تا به خط آسمانی و منظره تاریخی و فرهنگی میدان نقش جهان لطمه وارد نکند.

جاذبه های میدان نقش جهان

عمارت عالی قاپو

از مکان های تماشایی میدان نقش جهان کاخ عالی قاپو یا قصر دولتخانه است. این اثر باستانی که زیر بنای 1800 متر مربعی را دارد از 6 طبقه برخوردار است. کاخ عالی قاپو که در زماه شاه عباس صفوی احداث شده بود یکی از بی نظیر ترین سازه های تاریخی است که با هنر زیبای هر چه تمام ایرانی تزئین شده است .  
عمارت عالی قاپو شامل بخش های مختلفی از قبیل تالار پذیرایی، تالار اصلی موسیقی، اتاق جلسه، 53 اتاق نشیمن، دولت خانه و اتاق هایی برای اسکان سفرا و مهمان های خارجی می شود همچنین در پشت عمارت یک راه پله مارپیچی شکل وجود دارد که در گذشته برای اذان گفتن از آن استفاده می شد . ورودی بنا که قسمت جذاب آن است خاصیت واکنش صوت و صدا را دارد معماری این قسمت از عمارت عالی قاپو کاملا منحصر به فرد در میان تمام سازه های دوران صفوی است به طوری که نظیر آن را نمی توان در هیچ بنای آن زمان مشاهده کرد.
در مورد نامگذاری عالی قاپو تفاوت عقایدی وجود دارد برخی از افراد بر این باورند که شاه عباس از نجف اشرف دری را به این مکان آورده و نصب کرده است و گروه دیگر نیز معتقد هستند نام عالی قاپو از باب العالی عثمانیان برگرفته شده است.

مسجد شاه میدان نقش جهان

این مسجد اوج شکوه آخرین مسجد به جا مانده از دوران صفوی در میدان نقش جهان است که برای ساخت آن از سال1020 تا سال  1047 زمان برده است. مسجد شاه که با کاشی کاری های فیروزه ای رنگ پوشیده شده است تعدادی کتیبه در سر در و در بخش های دیگر خود دارد. یکی از این کتیبه ها مربوط به معمار مسجد استاد علی اکبر اصفهانی است که در سر در ورودی قرار گرفته است و کتیبه های بعدی به خط عبدالباقی تبریزی ، محمد رضا امامی،علیرضا عباسی و محمد صالح امامی نوشته شده است که می توان به وضوح در تمامی قسمت های مسجد مشاهده کرد. این مسجد که در گذر زمان نام های متعددی از قبیل مسجد مهدی، مسجد جامع، مسجد شاهی، مسجد سلطانی، مسجد کبیر عباسی، مسجد شاه و مسجد امام به خود دیده است از ویژگی نابی مانند بازتاب صدا در زیر گنبد برخوردار است که از آن زمان تا کنون در هیچ سازه ای مشاهده نشده است .
مسجد شاه که در حدود 11 هزار متر مربع وسعت دارد به صورت 4 ایوانه ساخته شده است و قسمت هایی از قبیل گنبدخانه، شبستان ستون دار، رواق، جلو خان و سردر دارد سراسر با گچ کاری و مقرنس کاری ها تزئین شده اند. سردر ها که قسمت های مهم مسجد شاه می باشند در ضلع شمالی ، شرق و غربی واقع شده اند . سردر ضلع شمالی که ورودی اصلی مسجد در خیابان 15 خرداد  است از 17 پله سنگی برخوردار است و دری دو لنگه چوبی دارد بر روی این در که 4 متر ارتفاع و 3 متر عرض دارد کتیبه تاریخی قرار دارد که زمان ساخت مسجد را در تاریخ 1241حکاکی کرده است و دو سردر دیگر شرقی و غربی به ترتیب به بازار صحافان و بازار بزرگ وصل می شوند. مسجد شاه این مجموعه بر خلاف مسجد شیح لطف الله از سه شبستان برخوردار است که سراسر با کاشی کاری های خشتی و معلقی پوشیده شده است و در میان کاشی های شبستان جنوبی زمان شروع ساخت مسجد در سال 1224 هجری قمری به یادگار مانده است.

مسجد شیخ لطف الله میدان نقش جهان

مسجد زیبا شیخ لطف الله که در قسمت شرقی میدان نقش جهان واقع شده است به دستور شاه عباس برای قدردانی از پدر زن خود  یعنی شیخ لطف الله در 32 متر ارتفاع ایجاد شده است . این مسجد نیز همانند سایر بناهای اطراف میدان به دستور شاه عباس ساخته شده بود که به عنوان مسجد ویژه و اختصاصی شاه عباس شناخته می شد .  وجود هنر زیبای کاشی کاری و هنر معماری محصور کننده ایرانی این مسجد را به یکی از زیباترین مسجدهای تاریخی کشور تبدیل کرده است به طوری که دکتر تامارا سون آن را زیباترین بنای تاریخی جهان معرفی کرده است. ساخت این مسجد منحصر به فرد که 17 سال زمان برده است از کاشی کاری های فیروزه ای رنگ برخوردار است که در سال 1315 در بنا به کار گرفته شده است از ویژگی های دیگری که مسجد را در نمونه خود بی نظیر کرده است عدم وجود صحن و مناره در کنار هنر زیبای صفوی ، عدم مشکل تشخیص قبله ، و سردری تاریخی که به قلم استاد علیرضاعباسی می باشد.  
در معماری این اثر از گنبدی مدور با تزئینات محصورکننده، نور طبیعی ، نقش و نگارهای گیاهان، طرح های اسلیمی و کاشی های معرق کاری شده استفاده شده است همچنین با استفاده از کاشی های خاص بر بدنه آن باعث شده است رنگ مسجد در طول روز تغییر کند. مسجد شیخ لطف الله که فقط یک گنبد دارد فاقد هرگونه مناره و شبستان است. نبود مناره ها این مسجد را به عبادتگاه مخصوص درباریان تبدیل کرده بود و فقط در اختیار مردان قدرت قرار داشت و مردم عادی اجازه ورود به آن جا را نداشتد و عدم وجود شبستان فضایی را در مسجد به وجود آورده است که فقط با چند پله می توان به داخل آن دسترسی پیدا کرد.

سردر قیصریه میدان نقش جهان

یکی از قسمت های مهم میدان نقش جهان ، سردرقیصریه است این سر در از سه طبقه، چهار در فرعی،حوض و یک دروازه اصلی برای ورود به بازار اصفهان تشکیل می شد اما گذر زمان و عدم توجه به این ابنیه تاریخی منجرب به تخریب طبقه سوم سردر قیصریه شد. طبقه سوم که مربوط به نقاره خانه می شد با استفاده از موسیقی اوقات روز را اعلام می کردند این خلاقیت بی نظیر که در زمان صفوی ایجاد شده بود به علت بی توجهی حاکمان بعد از شاه عباس در سلسله قاجار از بین رفت همچنین حوض آن در دهه 1340 به باغچه تبدیل شد اما تلاش برای احیای سر در قیصریه، حوض به کاربری خود برگشت و قسمت هایی از آن بازسازی شد. از عواملی که بر اهمیت سر در قیصریه اضافه کرده بود وجود ناقوس دیر هرمز و ساعتی که از قلعه پرتغالی ها بر سر در قیصریه نصب کرده بودند همچنین نقاشی های مخصوص به قلم رضا عباسی می باشد.

ابنیه تخریب شده میدان نقش جهان

از آثار دیگری که در میدان نقش جهان وجود داشت برخی از داخل کشور و برخی از غنیمت های بدست آمده از جنگ ها به این مکان منتقل داده شده بود که در این میان می توان به 110 عراب توپ اسپانیایی، میله قپق 40 متری ، ساعت اروپایی، سر ستون های مرمری که از تخت جمشید به این مکان آورده شده بود و اکنون یکی به چهلستون و دیگری به موزه ایران باستان تهران انتقال داده شده است و همچنین مدرسه خواجه ملک اشاره کرد . برخی آثار تاریخی میدان نقش جهان در زمان قاجار و برخی دیگر هنگام حمله مغول اشرف از بین رفت و تعدادی از آثار باقی مانده به جای دیگری انتقال داده شد.

مدرسه خواجه ملک میدان نقش جهان

استان اصفهان یکی از مراکز علمی مهم ایران محسوب می شود و در ادوار مختلف تاریخی مراکز آموزشی زیادی را در خود جای داده است به طوری که در جایگاه فرهنگی این استان بارها گفته شده است استان اصفهان مهد دانش در مشرق زمین است و از اصفهان این دانش به کلیه نقاط خاورمیانه به خصوص به هند منتشر شده است . پیش از دوران صفوی مدرسه های زیادی در این شهر بنا شده بود ولی هیچ کدام به شکوه و گسترش مدرسه های زمان صفوی نرسیده بود و اوج این هنر و شکوه را می توان در مدرسه خواجه ملک مشاهده کرد که در میدان  نقش جهان ساخته شده بود. این مدرسه علاوه بر اینکه در آن زمان یکی از مدارس فعال و پیشرفته محسوب می شد از لحاظ معماری هم زیباترین مدرسه آن زمان به شمار می رفت ولی متاسفانه مدرسه خواجه ملک بعد از مدتی بر اثر حمله مغول ها به طور کامل از بین رفت و تنها یاد آن در نقاشی هایی که از آن زمان به جا مانده است دیده می شود.

میدان نقش جهان اصفهان -  اهمیت

اهمیت میدان نقش جهان

میدان نقش جهان پس از ساخت در دهه 11 هجری قمری به یکی از بزرگ ترین میدان های جهان تبدیل شد که سال ها شاهد برگزاری مراسماتی همچون رژه ارتش، جشن های سلطنتی، بازگشت امام قلی خان پس از فتح جزیره هرمز و از همه مهم تر بازی چوگان می توان بود. این بازی که تاریخی ترین بازی ایرانیان بود در این میدان برگزار می شد و از چنان اهمیتی بر خوردار بود که دو دروازه سنگی چوگان در آن ساخته شده بود و هم اکنون نیز با گذشت سال ها جزو آثار به جای مانده در میدان می باشد.
میدان نقش جهان که از گذشته تا کنون از اهمیت و ارزش زیادی برخوردار است بارها در سفرنامه های گردشگران خارجی بیان شده است و این میزان از حیرت بازدیدکنندگان خارجی میدان نقش جهان را در بین تمامی اثرهای تاریخی از ادوار مختلف به شهره رسانده است. اگرچه سال ها از ساخت این اثر زیبا می گذرد اما به قدری در معماری ، فضاهای ایجاد شده، تزئینات، کاشی کاری ها و خلاقیت های زمان صفوی در سطح بالایی از هنر قرار گرفته است که اکنون نیز موجب شگفت معماران و هنرمندان جهان می شود و افراد بسیاری را برای درک زیبایی هایش به خود جذب می کند تا بازدیدکنندگان به خوبی با عنوان مذهب، هنر، موسیقی، بازار، سیاست، جشن و نقاشی در یک مجموعه کامل آثار تاریخی آشنا شوند.
میدان نقش جهان که بعد از انقلاب شاهد برگزاری نماز های جماعت ، اجتماعات سیاسی و تفریحگاه مهمی برای خانواده ها بود در مدت زمان مشخصی هم عکس این میدان باشکوه در پشت اسکناس های 20 هزاری درج می شد.
حجره های میدان نقش جهان نیز با حفظ کاربری خود سرمایه ای برای بازاریانی است که سال ها اجناس صنایع دستی خود را در این مکان به فروش می گذارند . این حجره ها که به علت استقبال گرم گردشگران همیشه رونق داشتند در مدت کوتاهی به علت وارد کردن صنایع دستی چینی رو به کساد می رفتند ولی در نهایت با ممنوع کردن واردات صنایع دستی به کشور دوباره کسب و کار بازاریان به راه افتاد. میدان نقش جهان که همواره فراز و نشیب های بسیاری را گذرانده است در دهه گذشته با تغییر کاربری ، ماهیت حجره ها را به خطر انداخته بود و مغازه داران تصمیم به تغییر کالاهای خود از صنایع دستی به اسباب بازی و سوپرمارکت ها شده بودند  . از این رو برای حفظ ماهیت تاریخی میدان نقش جهان در سال 1389پرونده ثبت ملی و صنایع دستی تشکیل شد تا این میدان زیبا سال های سال جاوید و پایدار بماند.

در میدان نقش جهان چه کار کنیم؟

گردشگرانی که قصد بازدید از مجموعه بی نظیر میدان نقش جهان را دارند می توانند از تک تک جاذبه های اطراف آن از قبیل مسجدشاه، مسجد شیخ لطف الله، عمارت عالی قاپو، سر در قیصریه و ابنیه های به جا مانده از گذشته را مشاهده کنند همچنین می توانند از حجره ها صنایع هنری استان اصفهان را خریداری کنند و به عنوان سوغات آن را هدیه دهند یا برای خود نگه دارند. از فعالیت های دیگری که معمولا در این مکان رایج است عکاسی از مجموعه تاریخی میدان زیبای نقش جهان است. میدان نقش جهان با داشتن فضای سبز و محوطه هایی برای نشستن فرصت مناسبی را به خانواده ها داده است تا بتوانند در محیط سرسبز و تاریخی این مجموعه نهایت لذت را درکنار خانواده و دوستان ببرند و اوقات خوشی را در کنار میدان نقش جهان به خوبی سپری کنند همچنین جهت رفاه حال بازدیدکنندگان مکان هایی تعبیه شده است تا بتوانند لحظاتی را در آنجا به استراحت بپردازند.