یکی از بناهای منحصربفرد زنجان که در البته در ایران نیز بی نظیر است بنای رختشویخانه است. بنایی که در سال 1307 هجری شمسی و توسط شهردار محبوب زنجانی علی اکبر خان توفیقی ساخته شد تا زنان زنجانی بتوانند بدور از مزاحمت ها و تکلفات زنانه آن دوران و به دور از گرمای طاقت فرسا و یا سرمای استخوان سوز، کار شستشوی روزانه خود  را با خیال راحت انجام بدهند. علی اکبر خان نخستین شهردار زنجان بود و کارهای ماندگاری را برای رفاه و توسعه شهر انجام داد که از جمله این خدمات احداث رختشویخانه ای دنج و راحت و البته رایگان برای بانوان زنجانی بود. بنایی سرپوشیده که به همت مشهدی اکبر معمار و مشهدی اسماعیل بنا به سبک اواخر دوران قاجار و اویل دوران پهلوی ساخته شد. بنایی خاص که علاوه بر تامین امنیت زنان زنجانی، بهداشت را نیز بسیار مورد توجه قرار می داد.

قدم در محله عباسقلی  زنجان که بگذارید قدمت این ناحیه را به خوبی متوجه خواهید شد. بنای رختشویخانه که ترکیبی از سنگ و آجر است هنوز هم با گذر 90 سال سالم و استوار پابرجا مانده است. گرچه حالا لباسی در آن شسته نمی شود اما یک موزه مردم شناسی پرطرفدار در آن برپا شده است که شما را با آداب و رسوم زندگی زنجانی ها آشنا خواهد کرد. رختشویخانه در یکی از شلوغ ترین محله های آن روزهای زنجان و در نزدیکی بازار بزرگ ساخته شده بود تا در دسترس همگان قرار بگیرد. یک سالن بزرگ با 11 ستون و یک جوی آب که از میانه سالن عبور می کرد، محلی برای شستشوی ظروف و البسه و البته تامین آب شرب بود. آب مورد نیاز از یک قنات به نام قنات میربهالدین تامین می شد و در خزینه رختشویخانه ذخیره می شد.  بنای خزینه را اگر از نزدیک ببنید رد پای آب را بر روی دیوارهایی که به سبک و سیاق آن روزها عایق کاری شده بود، خواهید دید. آب از خروجی هایی که تعبیه شده بود راهش را از خزینه به سمت حوضچه ها باز می کرد و جریان می گرفت اما شستشو در این محیط سنتی و قدیمی آداب و رسوم خود را داشته و بهداشت حرف اول را می زده است.

اولویت ابتدا با آب نوشیدنی بوده، قسمتی دیگر مخصوص شستن ظروف، بخشی مخصوص شستن لباس های نه چندان آلوده و قسمتی هم مخصوص البسه خطرناک و آلوده. این شیوه برنامه ریزی و حرکت هوشمندانه آب در مسیرهای سفالی آلودگی را به حداقل می رسانده است. مسیرهای سفالی اما حالا در کنار باقی قسمت ها کاشی کاری شده است. داخل این سالن حالا با گذر چند دهه پر از مجسمه های مومی زنانی است که با لباس های رنگارنگ و زیبای سنتی آراسته شده اند و به زیبایی تمام آن روزها را به تصویر می کشند. اگر نگاهی به بنا بیاندازید حتما متوجه دمای مطلوب داخل آن خواهید شد، این مسئله هم به هوشمندی سازنده در تبادل هوای بیرون و داخل بنا بوده است.

این مجموعه زیبا اما حتما نیازمند مدیریت قوی بوده چرا که در قسمتی از بنا بخشی به مدیریت آن اختصاص یافته، بانویی در قبال هزینه و یا دستمزدی اندک رتق و فتق امور را بر عهده داشته است. قسمتی که بیشتر به شاه نشین بنا شباهت دارد در واقع دفتر مدیریت آن روزها بوده که کاملا مشرف به سالن شستشوست و همه چیز را تحت نظر داشته است. اما علاوه بر خزینه، سالن شستشو و دفتر مدیریت، حیاطی زیبا و دلباز هم در مجموعه به چشم میخورد که آراسته با درختان بلند بالا و سرسبز است. آن سوی حیاط نیز دو اتاق تعبیه شده که بیشتر کاربرد سرایداری داشته اما اکنون تبدیل به موزه ای زیبا با مجموعه ای ارزشمند از آثار تاریخی زنجان شده که توسط استاد مقدم اهدا شده است.

یک سفره خانه کوچک و دنج و یک بازارچه زیبا و خوش آب و رنگ صنایع دستی نیز در همان بدو ورود به رختشویخانه قرار دارد که حتما چشمتان را می گیرد. یادتان باشد اگر چه رختشویخانه های دیگری در تمام جهان ساخته شده اما در هیچ کدام از آن ها تا این حد به رفاه حال زنان و رعایت بهداشت توجه نشده است و این برای ما ایرانی ها مایه مباهات است.